Tajemnice górznieńskiego "Dziewiczego Kopca"

Miasto i Gmina Górzno pod kierunkiem dr Jadwigi Lewandowskiej zrealizowało w 2020 roku projekt badawczy pt. Archeologiczne dziedzictwo Górzna - ocalić od zapomnienia (etap I - rok 2020). Do przeprowadzenia badań w roku 2020 wytypowano między innymi wzgórze o intrygującej, zwyczajowej nazwie "Dziewicza Górka", "Dziewiczy Kopiec" lub po prostu "Kopiec". Wśród mieszkańców Górzna zachowała się legenda o tym miejscu, którą warto przypomnieć: "Kiedyś przed wieloma laty, we wnętrzu wzgórza nad jeziorem Górzno, były obszerne groty, które zapełniali jacyś bliżej nieokreśleni mieszkańcy. Na tym to wzgórzu, zawsze o północy, ziemia się rozstępowała i z wnętrza wychodziła młoda, piękna dziewczyna ze złotym dzbanem na ramieniu. Była ubrana w srebrną suknię, jej głowę zdobiły długie złociste włosy, a szyję czerwone korale. Dziewczyna wolnym krokiem podchodziła za każdym razem do jeziora, nabierała wodę do dzbana i równie wolno wracała do otworu w górze. Towarzyszyły jej dziwne zjawy i jeszcze dziwniejsze nieludzkie głosy. Mówiono o niej, że miała dobre i czułe serce, i że wodą gasiła pragnienie przebywających w podziemiach bliżej nieznanych istot" (źródło: http://www.4ict.pl/.../tradycja-i-kultura/legendy-o-regionie).

Nie udało się póki co spotkać złotowłosej dziewki, ani znaleźć złoty dzban, ale opowieść ta wprowadza w wyjątkowość tego miejsca, która została dostrzeżona nie tylko przez twórców legendy, a także przez ludzi, którzy zdecydowali się tam zamieszkać co najmniej od połowy XIII wieku. Z analizy map wynika, że nie jest to jedyne wzgórze w Górznie o zagadkowej i intrygującej nazwie. Znajduję się tam jeszcze Łysa Góra, o której póki co nic nie wiadomo. Tak samo byłoby w przypadku tego miejsca, gdyby nie badania archeologiczne.

Wzgórze to opisane zostało przez W. Łęge w 1930 roku. W 1980 roku penetracje powierzchniowe przeprowadził A. Gajda. W 1990 roku badania sondażowe wykonał Zakład Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Instytutu Archeologii i Etnografii UMK w Toruniu. Następnie w roku 1994 badania powierzchniowe w ramach AZP przeprowadzili R. Kirkowski i W. Sosnowski. Obiekt ten datowany był przez A. Gajdę na wiek XIV, następnie w wyniku badań D. Polińskiego na wiek XIV i pierwszą połowę XV wieku. W. Chudziak widział też możliwość datowania pierwszej fazy użytkowania obiektu na XII wiek. Odpowiedzi, co do faz zasiedlenia, specyfiki i wykorzystania tego wzgórza w przeszłości dostarczyły dopiero badania Muzeum w Brodnicy, prowadzone w latach 2006-2007, pod kierunkiem Kazimierza Grążawskiego.

Zrealizowany w 2020 roku projekt badawczy pt. "Archeologiczne dziedzictwo Górzna - ocalić od zapomnienia (etap I - rok 2020)" na tzw. Dziewiczym Kopcu (stanowisko archeologiczne numer 2, AZP 36-53/3) wzbogaca wiedze o przeszłości tego miejsca. Nowe informacje zostały pozyskane za pomocą nieinwazyjnych i mało inwazyjnych metod, nigdy niewykonywanych dla tego stanowiska. Dane uzupełnione zostały informacjami o terenie z systemu ISOK (LiDAR) i przetworzeń fotogrametrycznych z powietrza oraz dostępnymi mapami współczesnymi i historycznymi. Przeprowadzone zostały również badania powierzchniowe oraz geomorfologiczne i geologiczne.

"Dziewiczy Kopiec" - stanowisko numer 2, AZP 36-53/3 znajduję się na zachodnim brzegu Jeziora Górznieńskiego, w odległości około 100 metrów na wschód od kościoła parafialnego pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego. Kulminacja tego wzgórza ma charakter płaskiej powierzchni zajmującej obszar około 450 m2. Szczególnie istotnych informacji dostarczyły wyniki przeprowadzonych przez dr hab. Piotra Weckwertha, w 2020 roku, badań geologicznych i geomorfologicznych, nigdy niewykonywanych dla tego miejsca. Dodatkowo pozyskano nowe zabytki ruchome w 2020 roku, z badań powierzchniowych (fragmenty naczyń ceramicznych późnośredniowiecznych oraz cztery monety). Najstarszą z nich jest grosz z 1793 roku, z czasów ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Wyniki przeprowadzonych badań w 2020 roku wykazały, że stanowisko archeologiczne numer 2 w Górznie jest zlokalizowane w obrębie wzniesienia, którego pierwotna geneza może być związana z procesami erozji i rozczłonkowania zachodniego zbocza rynny górznieńskiej. Przed ostateczną zmianą morfologii, dokonaną w wyniku działalności człowieka, wzgórze "Dziewiczy Kopiec" było prawdopodobnie ostańcem wysoczyzny morenowej (quasi-półwyspem). Orientacja osi wzniesienia "Dziewiczy Kopiec" i położenie tej formy w obrębie progu rozdzielającego dwa jeziora, a także strome zbocza stwarzały uwarunkowania środowiskowe dogodne dla lokalizacji stanowiska o dużych walorach obronnych. Dostęp do kulminacji tego wzgórza był bowiem możliwy jedynie z kierunku zachodniego. Zatem wybór ostańca wysoczyznowego na lokalizację tego stanowiska archeologicznego pozostawał w ścisłych relacjach z komponentami środowiska przyrodniczego, a przede wszystkim z rzeźbą terenu. Cechą wyróżniającą stanowisko archeologiczne numer 2 w Górznie jest występowanie dwóch wałów okalających je od strony południowo-zachodniej (wał południowy) i od strony północno-zachodniej (wał północny).

Podsumowując tezy przedstawione na łamach nielicznych opracowań dotychczasowych badań na stanowisku numer 2 stwierdzić można, że użytkowano to miejsce już od drugiej połowy XIII wieku, o czym świadczą nawarstwienia kulturowe ze śladami pieców - palenisk oraz liczny zbiór fragmentów ceramiki naczyniowej, a także zabytków tzw. wydzielonych związanych z życiem codziennym. Zapewne w początkach XIV wieku wzgórze to zostało zniszczone pożarem, o czym świadczyć mają ślady spalenizny i sprażonej gliny, następnie odbudowano to miejsce już za bytności bożogrobców w Górznie i być może właśnie na tym stanowisku funkcjonowała pierwotna siedziba starosty biskupiego, którą przeniesiono następnie dalej na północ. Natomiast stwierdzona na tym stanowisku, tuż pod humusem brukowana droga prowadząca prawdopodobnie do kaplicy ma metrykę nowożytną a datować ją można na XVIII/XIX wiek. Ustalenia te wymagają jednak szczegółowych i wieloaspektowych analiz zabytków ruchomych i nieruchomych pozyskanych w wyniku dotychczasowych prac wykopaliskowych, a zwłaszcza tych o największym zakresie - przeprowadzonych w latach 2006-2007.

Badania przeprowadzone w 2020 roku, na stanowisku numer 2 w miejscowości Górzno wnoszą nowe informacje o przeszłości tego miejsca. Należy wskrzeszać poprzez badania, promocje, publikacje zapomniane średniowieczne obiekty mieszkalno-obronne na ziemi dobrzyńskiej. Jednocześnie stwarzać przestrzeń do dialogu o pomnikach przeszłości. Niech przeszłość nas inspiruje oraz wspiera w innowacyjnym myśleniu i niebanalnych działaniach. Podkreślmy, że dziedzictwo archeologiczne jest nieodnawialne a górznieński "Dziewiczy Kopiec" - stanowisko archeologiczne numer 2 wymaga zdecydowanej, dalszej ochrony, a także promocji opartej na wynikach badań naukowych. Wszystko to może przyczynić się do zwiększenia wiedzy o regionie, tożsamości regionalnej, a w przyszłości także do rozwoju turystyki historycznej.

Archeolog Jadwiga Lewandowska